ارتفاع‌زدگی: پیشگیری، علائم و روش‌های درمان کوه‌گرفتگی

ارتفاع زدگی حالتی آشنا و ناخوشایند و یکی از چالش‌های اصلی برای کوهنوردان است. فرقی ندارد که چقدر بدن آماده‌ای داشته باشی، یا عکس یادگاری فتح کدام قله‌ها را در آلبومت نگه میداری؛ ارتفاع‌زدگی می‌تواند هر کسی و با هر سطح تجربه و آمادگی را درگیر خودش کند. عوارض ارتفاع‌زدگی می‌تواند از تلخ کردن خاطره‌ی یک کوهنوردی هیجان‌انگیز شروع شود و تا موارد ناگواری چون مرگ هم پیش برود.
حالا واقعا این ارتفاع‌زدگی چیست؟

منبع: UpToDate

معرفی

همانطور که از اسمش پیداست، ارتفاع‌زدگی یا High Altitude Illness، در اثر صعود به ارتفاعات جدید به وجود می‌آید. علت اصلی آن هم کاهش سطح اکسیژن خون است. ارتفاع‌زدگی همچنین می‌تواند در بعضی از بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت، بیماری‌های ریوی، قلبی و… مشکلاتی ایجاد کند.

ارتفاع‌زدگی به سه دسته تقسیم می‌شود:

1. کوه‌گرفتگی حاد (AMS)
2. ادم (آماس) مغزی ارتفاعات (HACE)
3. ادم ریوی ارتفاعات (HAPE)

گروه‌های پرخطر

هرچند که ارتفاع‌زدگی برای همه‌ی کوهنوردان با هر شرایط بدنی و سنی یک خطر بالقوه محسوب می‌شود، اما افراد خاصی شانس بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند:

• داشتن سابقه‌ی ارتفاع‌زدگی
• ورزش کردن یا مصرف الکل با فاصله‌ی کم، قبل از کوهنوردی
• صعود سریع از ارتفاعات کم تا ارتفاع خواب ۲۴۰۰ متر
• افزایش ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متری ارتفاع خواب در روز در ارتفاعات بیشتر از ۲۷۰۰ متر
• مشکلات زمینه‌ای تنفسی
• دوری از ارتفاعات بالا در چند هفته‌ی قبل از صعود

اگر قرار است که در ارتفاع بالای ۲۴۰۰ متر در کوه بخوابید و عضو یکی از گروه‌های پرخطر بالا هستید، حتما پیش از صعود با پزشک خود مشورت کنید.

نکات مهم برای افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای

۱. دیابت: دستگاه‌های تست قند خون ممکن است در ارتفاعات دچار اشتباه شوند، حتما پیش از سفر دفترچه‌ی راهنمای دستگاه خود را بخوانید.
۲. سابقه‌ی سکته‌ی قلبی یا آنژین صدری: قبل از صعود حتما با پزشک خود مشورت کنید و در صورت بروز علایمی مانند تنگی نفس، درد قفسه‌ی سینه، سرگیجه در حین سفر، سریعا از پزشک گروه خود درخواست کمک کنید.
۳. برونکواسپاسم تحریک شونده در اثر سرما، آسم: ارتفاعات بر روی آسم اثر خاصی ندارند اما برونکواسپاسم تحریک شونده در اثر سرما، در ارتفاعات و سرمای کوه باید مد نظر قرار بگیرد.
۴. بیماری‌های ریوی نیازمند مصرف اکسیژن: در ارتفاعات ممکن است نیاز باشد تا ریتم مصرف اکسیژن افزایش یابد، و یا حتی اگر در خانه اکسیژن مصرف نمی‌کنید، ممکن است در کوه نیاز به مصرف اکسیژن پیدا کنید. با پزشک خود پیش از سفر مشورت کنید. همچنین افراد دارای سایر بیماری‌های ریوی هم با پزشک خود مشورت کنند.
۵. گلبول‌های قرمز داسی شکل (بعضی از افراد ممکن است از این بیماری بی‌خبر باشند): در این بیماری فرد در ارتفاعات بالای ۲۱۰۰ متر نیازمند مصرف اکسیژن است. در ارتفاعات بالای ۲۷۰۰ متر خطر انسداد عروق طحال وجود دارد.
۶. فشار خون: فشار خون در ارتفاعات ممکن است افزایش و یا حتی کاهش یابد. همچنین ممکن است که نیاز به تنظیم دوز داروها باشد. با پزشک خود مشورت کنید.
۷. بارداری: خوابیدن تا ارتفاع ۲۷۰۰ متری خطری برای بارداری‌های سالم نیست. اما سیگار کشیدن یا هرگونه پیچیدگی در بارداری این شرایط را تغییر میدهد. با پزشک خود مشورت کنید.

کوه‌گرفتگی حاد (AMS)

کوه‌گرفتگی حاد شایع‌ترین حالت ارتفاع‌زدگیست. برای ۴۰ تا ۵۰ درصد افرادی که در ارتفاعات کم زندگی می‌کنند و در کوه در ارتفاع بالای ۳۰۰۰ متر می‌خوابند، ۲۵ درصد افراد در ارتفاع خواب ۲۵۰۰ متری و برای بعضی افراد حتی در ارتفاع ۲۰۰۰ متری هم رخ می‌دهد.
علایم معمولا ۶ تا ۱۲ ساعت پس از رد کردن ارتفاع ۲۴۰۰ متری نمایان می‌شوند. اما گاهی از ۱ تا ۲۴ ساعت پس از رسیدن به این ارتفاع هم ممکن است ظاهر شوند.

پیشگیری از کوه‌گرفتگی حاد (AMS)

صعود آهسته

درواقع بهترین راه، پیشگیری است.
پیش از سفر برای صعود روزانه‌ی خود یک نمودار بکشید و با نمودار استاندارد میزان صعود در روز، طبق گایدلاین WMS مقایسه کنید. نمودار شما نباید گراف WMS را قطع کند.

• اگر ارتفاع محل زندگی شما زیر ۱۵۰۰ متر است از صعود سریع صرف‌نظر کنید و شب اول در کوه را در ارتفاع زیر ۲۸۰۰ متر بخوابید.
• در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر، ارتفاع خوابتان نباید در روز بیش از ۵۰۰ متر افزایش پیدا کند و برای هر ۱۰۰۰ متر صعود باید ۱ روز استراحت در نظر بگیرید.
• در روز به مناطق بالاتر صعود کنید و شب در ارتفاعات کمتر بخوابید.
• در روزهای اول هیجان خود را کنترل کنید و خود را خسته نکنید. منظم و با سرعت ثابت قدم برداشتن، بسیار مهم است. از مصرف الکل و قرص خواب خصوصا در دو روز اول اکیدا اجتناب کنید.
• اتراق کردن و یا کوهپیمایی در ارتفاعات بالای ۱۵۰۰ متر در چند هفته‌ی منتهی به صعود اصلی، کمک می‌کند بتوانید با سرعت بیشتری صعود کنید.
• اگر قهوه‌خور هستید، مصرف آن را در کوه قطع نکنید. مصرف کافئین در ارتفاعات مشکلی ایجاد نمی‌کند اما قطع کردن ناگهانی آن می‌تواند علایمی شبیه به کوه‌گرفتگی ایجاد کند.

داروهای پیشگیری‌کننده

برای مصرف داروها حتما ابتدا به پزشک مراجعه کنید. سالانه هزاران نفر در اثر مصرف خودسرانه‌ی داروها از بین می‌روند یا با مشکلات جدی مواجه می‌شوند.

داروها برای افراد با سابقه‌ی ارتفاع‌زدگی پبشنهاد می‌شوند، هرچند که با صعود آهسته می‌توان از مصرف داروها پرهیز کرد.

استازولامید

داروی اصلی کوه‌گرفتگی است. مصرف آن از یک روز قبل از صعود آغاز می‌شود و تا ۴۸ ساعت بعد، یا هنگام رسیدن به قله ادامه می‌یابد.
عوارض شایع: احساس طعم بد هنگام نوشیدن نوشیدنی‌های کربنات‌دار – بی‌حسی یا مورمور شدن دست‌ها و پاها – تکرر دفع ادرار – تهوع – سرگیجه – تاری دید

توجه! استازولامید یک Sulfa medicine است که بعضی افراد نسبت به آن حساسیت دارند. قبل از مصرف با پزشک خود مشورت کنید.

آسپرین، ایبوپروفن، استامینوفن

برای کنترل و رفع سردرد ناشی از کوه‌گرفتگی. اگر قصد صعود سریع دارید، می‌توانید مصرف آنها را قبل از شروع به کوهنوردی آغاز کنید. در غیر اینصورت هنگام شروع علائم، مصرف شود.

علایم کوه گرفتگی حاد (AMS)

علایم آن مانند علایم خماری بعد از مصرف الکل است.

• سردرد
• خستگی
• سبکی سر
• بی‌اشتهایی
• از خواب پریدن‌های متناوب
• تهوع و گاهی استفراغ

این علائم می‌توانند متوسط یا شدید باشند. در شب اول بدترین حالت خود را دارند و در صورت عدم صعود بیشتر، ظرف یک روز بهبود پیدا می‌کنند.
اگر این علائم در شما ظهور کرد نباید! به صعود ادامه دهید. باید بمانید و استراحت کنید و از مصرف الکل و داروهای خواب‌آور یا گیج‌کننده (آنتی‌هیستامین‌ها، مخدرها و…) بپرهیزید.

این ممکن است بدان معنی باشد که شما همنوردان خود را به تاخیر بیندازید یا نتوانید به همان اندازه که امیدوار بوده‌اید بروید. با این حال، صعود بیشتر در حالی که علائم کوه‌گرفتگی دارید می‌تواند منجر به عوارض جدی شود!

اگر در ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از استراحت در ارتفاع ثابت، علائم بهبود پیدا نکردند، از پزشک تیم کمک بخواهید.

درمان کوه گرفتگی حاد (AMS)

• سردرد: داروهای OTC موجود در داروخانه‌ها مثل آسپرین، استامینوفن و ایبوپروفن
• تهوع و استفراغ: داروی نسخه‌ای اندانسترون (نیاز به مراجعه به پزشک برای تجویز و تنظیم دوز)
• کاهش ارتفاع: اگر علائم در ۲۴ تا ۴۸ ساعت استراحت در همان ارتفاع بهبود پیدا نکرد و یا بدتر شد، پایین آمدن تا ارتفاع ۱۶۰۰ تا ۳۳۰۰ متری لازم است.
• اکسیژن: استفاده از اکسیژن در درمان علائم کمک‌کننده است. اکسیژن باید برای مدتی معین -مثلا یک ساعت- و در حین استراحت و یا خواب استفاده شود. استفاده از کپسول‌های کوچکی که فقط در حد چند تنفس اکسیژن تامین می‌کنند، کمک‌کننده نخواهند بود.
• استازولامید (نیاز به مراجعه به پزشک برای تجویز و تنظیم دوز)

ادم مغزی ارتفاعات (HACE)

ادم مغزی یک بیماری نادر در ارتفاعات است که حالت پیشرفته کوه‌گرفتگی است. در این حالت نفوذپذیری مویرگ‌های مغز افزایش پیدا می‌کنند و مایعات در مغز تجمع می‌یابند.

پیشگیری از ادم مغزی ارتفاعات (HACE)

موارد پیشگیری از ادم مغزی مشابه پیشگیری از کوه‌گرفتگی‌ست که در بالا اشاره شد.

علائم ادم مغزی ارتفاعات (HACE)

علائم ادم مغزی ۱ تا ۳ روز پس از صعود به ارتفاع بالای ۳۰۰۰ متر امکان بروز می‌یابند.
و می‌تواند شامل این موارد باشد:

• خستگی شدید یا ضعف
• خواب‌آلودگی، گیجی یا تحریک‌پذیری
• اشکال در راه رفتن مستقیم
• حالات مشابه مستی

درمان ادم مغزی ارتفاعات (HACE)

ادم مغزی یک حالت اورژانس پزشکی‌ست و فرد باید سریعا به ارتفاعات پایین‌تر منتقل شود. و تعلل در این کار می‌تواند صدمات مخرب وارد کند و حتی منجر به مرگ شود. علائم می‌توانند به سرعت تشدید شوند به طوری که فرد قادر به راه رفتن نباشد.

در حین پایین بردن فرد این موارد کمک‌کننده است:

اکسیژن

در حین پایین بردن فرد و یا هنگام آماده‌سازی شرایط برای پایین بردن او در صورت موجود بودن باید استفاده شود.
همچنین می‌توان اکسیژن‌درمانی را داخل محفظه‌ی شبیه‌سازی‌کننده‌ی فشار جو (Hyperbaric chamber) استفاده کرد.

دگزامتازون

یک داروی مهم و حیاتی برای صعودهای بالای ۳۰۰۰ متر است. باید به محض شروع علائم ادم مغزی به مقدار ۸ تا ۱۰ میلی‌گرم خوراکی مصرف شود. و در هر ۶ ساعت تا زمان پایین آمدن کامل، ۴ میلی‌گرم مصرف شود. همچنین دوز اول را باید قبل از ورود به Hyperbaric chamber استفاده کرد.

دگزامتازون یک داروی نسخه‌ای و بسیار خطرناک است. از مصرف خودسرانه‌ی این دارو جدا پرهیز کنید.

ادم ریوی ارتفاعات (HAPE)

ادم ریوی ارتفاعات بیماری‌ای با خطر بالقوه‌ی مرگ است که ناشی از افزایش نفوذپذیری مویرگ‌های ریه و تجمع مایعات در بافت آن است. ادم ریوی ارتفاعات شایع نیست ولی ریسک آن در افرادی که صعودهای سریع به ارتفاع بالای ۲۵۰۰ متر دارند، وجود دارد.

پیشگیری از ادم ریوی ارتفاعات (HAPE)

مانند سایر ارتفاع‌زدگی‌ها، بهترین راه برای پیشگیری صعود آهسته است. خصوصا در افرادی که سابقه دارند.
استفاده از دارو برای پیشگیری توصیه نمی‌شود مگر در افراد با سابقه‌ی ادم ریوی ارتفاعات و افرادی که مجبورند صعود سریعی در ارتفاعات بالای ۲۵۰۰ متر داشته باشند.

توجه داشته باشید حتما برای استفاده از داروها ابتدا به پزشک مراجعه کنید:

• نیفدیپین: معمولا در درمان فشار خون استفاده می شود.
• تادالافیل
• استازولامید

علائم ادم ریوی ارتفاعات (HAPE)

• سرفه (اغلب با دفع خلط صورتی)
• تنگی نفس هنگام استراحت و تحرک
• مشکل در راه رفتن سربالایی‌ها

این علائم معمولا ۲ تا ۴ روز پس از صعود به ارتفاعات ظاهر می‌شوند و می‌تواند با یا بدون علائم کوه‌گرفتگی حاد (AMS) باشد.

درمان ادم ریوی ارتفاعات (HAPE)

ادم ریوی ارتفاعات یک اورژانس پزشکی‌ست. در صورت بروز علائم باید به سرعت به پزشک تیم خبر دهید و به ارتفاعات پایین برگردید. تعلل در اقدامات پزشکی با این تصور که خودبه‌خود خوب شود می‌تواند فاجعه بار باشد، می‌تواند علائم را به سرعت رو به وخامت ببرد تا جایی که توانایی راه رفتن هم از بین برود، و همچنین خطر مرگ هم وجود دارد.

در کنار پایین آمدن این درمان‌ها هم موثر هستند:
۱. اکسیژن: موثرترین راه درمان است و باید هرچه زودتر آغاز گردد. باید تا هنگام رفع علائم درمان مصرفش ادامه یابد. در صورت عدم امکان پایین آمدن می‌تواند نجات‌دهنده باشد.
۲. محفظه‌ی شبیه‌سازی‌کننده‌ی فشار جو (Hyperbaric chamber): یک اقدام موقتی تا هنگام پایین آمدن است. می‌توان از اکسیژن‌درمانی در این محفظه استفاده کرد.
۳. نیفدیپین و سایر داروها هم می‌توانند در صورت عدم وجود اکسیژن و امکان پایین آمدن موثر باشند.
۴. گرم نگه داشتن بدن.
۵. استراحت: در حین پایین آمدن، کوله و وسایل حمل نکنید.